حاشیه نشینان شهری یا فراموش شدگان اجتماعی؟!

یادداشت مهمان تبریزبیدار؛ فرخ عبدالله زاده

یکی از چالش‌های مدیریت شهری کشور در دهه‌های اخیر به ویژه در شهرهای بزرگ، نحوه مواجهه با پدیده حاشیه‌نشینی است که در ادبیات علمی جهان، با عنوان سکونتگاه‌های غیررسمی از آن نام برده می‌شود.

این پدیده در شرایطی اتفاق افتاده است که دافعه‌های موجود در روستاها و شهرهای کوچک منطقه و جاذبه‌های شهری توأمان ایفای نقش کرده‌اند. شهر تبریز به عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های صنعتی کشور همواره پذیرایی موج جدید مهاجران حاشیه نشین بوده و از اولین مقاصد این مهاجرت‌ها بوده است.

وجود سکونتگاه‌های غیررسمی، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هایی است که مدیریت شهری امروز تبریز با آن دست و پنجه نرم می‌کند. شورای شهر تبریز بنا بر وظایف قانونی خویش که نهادی مدنی و برخواسته از درون مردم است، پرداختن به این مهم را باید در اولویت سیاست‌گذاری‌های خود قرار دهد.

در شرایط کنونی، بافت‌های ناکارآمد شهری تبریز مشتمل بر دو بافت فرسوده و حاشیه‌نشین است که مجموعاً مساحتی بالغ بر ۲۰ درصد از کل محدوده قانونی شهری را در برمی‌گیرد. اما سهم جمعیتی این بافت از کل جمعیت شهر که با استفاده از آمار بلوک‌ها و حوزه‌های آماری محاسبه شده است، بالغ بر 50 درصد است که این آمار به شدت نگران کننده می‌باشد.

یکی از ضروریات عمل به وظیفه فوق، نیازسنجی از محلات هدف در تبریز است. همچنان که نطفه این مناطق بنا به دلایل اقتصادی شکل گرفته، راه حل رفع این مشکل هم همت بالای اقتصادی مسئولان امر در سطوح مختلف از سطح کلان ملی تا سطح خرد محلی را طلب خواهدکرد.

مسئله حاشیه‌نشینی در شهرستان تبریز با 400 هزار حاشیه‌نشین به روستاهای همجوار نیز انتقال یافته و در حال حاضر نیز در مناطق جنوب غرب و غرب این کلانشهر، تعداد جمعیت روستاهای شهر تبریز در حال افزایش است.

در حال حاضر در نزدیک 20 منطقه از شهر تبریز، شهروندان بدون بهره مندی از حداقل‌های امکانات رفاهی و خدماتی روزگار می‌گذرانند.

به گفته فرماندار شهرستان تبریز حدود 120 میلیارد ریال تسهیلات از سوی بانک جهانی برای اجرای طرح‌های مختلف در سکونتگاه‌های غیررسمی در محلات هدف سیلاب و قوشخانه، احمدآباد، ملازینال و خلیل آباد اختصاص یافته که در این مورد هم در اجرای برخی طرح‌های بازآفرینی پایدار، بعضی دستگاه‌ها و سازمان‌ها هماهنگ عمل نکرده‌اند.

به استناد مطالعات صورت گرفته «50 درصد جمعیت تبریز در بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشین زندگی می‌کنند و سهم تبریز از سکونت‌گاه‌های غیررسمی 2 هزار هکتار معادل 65 درصد مساحت حاشیه‌نشین‌های استان را شامل می‌شود. در ضمن از مجموع 60 هزار واحد مسکونی واقع در مناطق حاشیه‌نشین تبریز، بالغ بر نیمی از آنها به شدت در معرض خطر هستند».

در این رابطه مهم ترین خواسته و مطالبه شهروندان از مسئولان دست اندرکار این است که چرا نیمی از شهروندان شهر تبریز که شهری با سابقه درخشان و با قدمت کهن و تمدنی غنی می باشد، در بافت‌های فرسوده و حاشیه‌نشین زندگی می‌کنند!؟

به عقیده پژوهشگران؛ از دلایل بسیار مهم حاشیه‌نشینی در شهر تبریز می توان به بیکاری، درآمد کم، پایین بودن اجاره بهای مسکن و مهاجرت گسترده از محیط های شهری کوچک و روستاهای استان اشاره کرد، که این دلایل نیز به نوعی ناشی از عوامل اقتصادی (جاذبه‌های اقتصادی شهر تبریز و دافعه‌های اقتصادی شهرها و روستاهای اطراف) و دافعه‌های اجتماعی- فرهنگی در محل سکونت قبلی بوده است.

به نظر می رسد دستگاههای مسئول و در راس آنها شورای شهر و شهرداری ها نیز معضلات حاشیه نشینی شهر تبریز را به طور جدی در برنامه کاری خود قرار نداده و این معضلات به مروز زمان انباشته شده به نحوی که تبدیل به یک بحران اجتماعی گردیده است. به استناد مطالعات صورت گرفته پیشنهادات زیر برای بهبود اوضاع حاشیه نشینان ارائه می شود:

• تشکیل سازمان ها و نهادهای مردم نهاد جهت پیگیری حقوق شهروندی این مناطق.
  
  
• زمینه سازی و تشویق بخش خصوصی در عرضه مساکن ارزان قیمت در مناطق حاشیه نشین.
  
  
• تخصیص بودجه‌های عمرانی بیشتر برای کاهش مشکلات حاشیه نشینی.
  
  
• تامین اعتبارهای لازم برای ایجاد تأسیسات زیر ساختی مانند آب لوله کشی، ایجاد مراکز بهداشتی درمانی، بهبود  شبکه‌های حمل و نقل.
  
  
• ایجاد و استقرار کانون‌های فرهنگی، رفاهی و تفریحی به منظور گذران اوقات فراغت جوانان.
  
  
• ایجاد اشتغال و کار آفرینی برای حاشیه‌نشینان به خصوص در بخش های تولیدی.
  
  
• ایجاد دوره‌های فراگیر آموزشی و فنی و حرفه‌ای و واگذاری وام‌های خوداشتغالی به ساکنین این مناطق.
  
  
• تقویت درآمد و بهبود کیفیت زندگی شهروندان حاشیه نشین و گسترش عدالت اجتماعی برای تمام گروه‌ها.
  
  
• تأمین اعتبار مالی و پرداخت تسهیلات و وام برای بهسازی و نوسازی واحدهای مسکونی.
  
  
• به رسمیت شناختن حقوق شهروندی ساکنان مناطق حاشیه‌نشین و اولویت‌های گروه‌های فقیر و کم درآمد در نظام های برنامه ریزی و بودجه ریزی.