سرویس اجتماعی تبریزبیدار؛
کیفیت زندگی از مفاهیم جدیدی است که در ادبیات علمی استفاده میشود. در سالهای اخیر مطالعات بسیاری در مورد این مفهوم توسط محققان انجام شده است. نتایج تحقیقات نشان میدهد که کیفیت زندگی در شهرهای مطالعه شده متفاوت است. به نظر میرسد دلیل تفاوت کیفیت زندگی در میان شهرهای مورد مطالعه را بتوان در غالب نظریه های قطب رشد، مرکز پیرامون،، دولت و شهرنشینی جبرگرایی محیطی تحلیل نمود.
افزایش جمعیت وسیرمهاجرت های داخلی خصوصا مهاجرت روستاییان به سوی شهرها و قطب های اقتصادی نه تنها برساختاراقتصادی اجتماعی فرهنگی آنها تاثیرگذاربوده است بلکه ساختار کالبدی شهرهای کشوررانیزدگرگون ساخته ودر مسیری غیر معقول قرار داده است و موجب گسترش ابعادفیزیکی واسکان غیررسمی اقشارتازه شهرنشین درحومه شهرهای بزرگ کشورگردیده ، یکی از پیامد های این پدیده ازدیاد قیمت زمین ومسکن درمحدوده شهرها است که عملا تهیه مسکن برای طبقات کم درآمدویا با درآمدمتوسط رابسیارمشکل وحتی غیرممکن ساخته و زندگی شهروندان اقشار تازه شهر نشین شده را بامعضلات تازه مواجه ساخته است ، عوارض ناشی از تراکم های مسکونی وجمعیتی ، معضلات عوارض زیست محیطی از قبیل آلودگی هوا و آلودگی های صوتی ، از بین رفتن اراضی کشاورزی ، باغ ها و فضای سبز پیرامون شهرها ، اتلاف بیش از اندازه وقت شهروندان در ترددهای روزانه بین محل کار وسکونت را میتوان ازجمله این معضلات برشمرد .
حاشیه نشینی به پدیده ای اطلاق میشود که در محلات فقیر نشین اطراف شهرهای بزرگ به وجود می آید و ساکنین این مناطق به علل اقتصادی و اجتماعی نتوانسته اند وارد شهر شوند و از امکانات شهری استفاده کنند و همین طور نسبت به زمینی که در آن اسکان یافته اند هیچ حق قانونی ندارند چرا که دولت آن مناطق را به رسمیت نمی شناسد.
معضل حاشیه نشینی در کنار فقر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گاهی اوقات زمینهای برای آسیبهای دیگری است.
اکنون حاشیه نشینی تبدیل به یکی از چالش برانگیزترین موضوعات نظام های شهری شده است. طبق آمار ارائه شده در برنامه اسکان بشری سازمان ملل (۲۰۰۳) از هر سه نفر در جهان یک نفر در خلال ۳۰ سال آینده ، زندگی خود را در مناطق حاشیه شهرها و سکونت گاه های غیرقانونی طی خواهد کرد. مهم ترین سؤال این است که علت افزایش جمعیت شهری و به تبع آن گسترش حاشیه نشینی چیست؟
تاریخ حاشیه نشینی در ایران
موضوع حاشیه نشینی به سال ۱۳۴۰ و از آغاز مقدمات مدرنازیسیون، اصلاحات ارضی و شهرنشینی در ایران اتفاق افتاد. خیلی ها تمایل داشتند به شهرها مهاجرت کنند در حالی که وضعیت اقتصادی آنها ایجاب می کرد که در حاشیه شهرها سکونت کنند.
به سبب اینکه، مهاجران روستایی، توانایی خرید خانه نداشتند، عملا به ساخت و سازهای غیر قانونی و غیر رسمی در حاشیه شهرها می پرداختند که این ساخت و سازها به منظور خدمات رسانی باری اضافه بر دوش شهرداری ها و مسئولین شهری می گذاشت.
حاشیه نشینی در تبریز
شهر تبریز نیز از فرآیندهای ذکر شده مستثنی نمی باشد و حجم عظیمی از جمعیت حاشیه نشین را در خود جای داده است. حاشیه نشینان تبریز در قسمت های شمالی شهر تراکم قابل توجهی را در یک مساحت اندک به خود اختصاص داده اند.تراکنش جمعیت حاشیه به این منطقه محدود نشده و در قسمت های جنوبی و غربی شهر نیز قابل مشاهده است. مساله حاشیه نشینی نه تنها خود نواحی حاشیه نشین بلکه کل شهر تبریز و ساختار اجتماعی- اقتصادی آن را نیز تحت تاثیر قرار داده است. اشـتغال افـراد حاشیه نشین در مشاغل غیررسمی و کـاذب ، وجـود ساخت و سازهای غیرمجاز ، عدم توانایی شهرداری ها برای ارائه خـدمات مناسـب در ایـن منـاطق ، آلودگی محیط زیست ، اثـرات نـامطلوب فرهنگـی ، اقتصـادی ، اجتماعی و سیاسی ایـن منـاطق برکـل سیستم شـهر ، افزایش جرم و انحرافات در این مناطق ، همه و همه از جمله آثار مخرب و مضر حاشیه نشینی ، چـه بـر روی ساکنان آن مناطق و چه بر روی دیگر افـراد سـاکن در شهر هستند.حاشیه نشینی در تبریز به یک موضوع و سوژه عادی تبدیل شده است و افزایش روزافزون جمعیت و گسترش جغرافیایی تبریز در کنار عدم توازن توسعه شهری باعث شده نزدیک به یک سوم جمعیت شهری تبریز بهصورت کاملا نامناسب، در خانههایی غیرایمن در این کلانشهر زندگی می کنند.
پانصد هزار نفر حاشیه نشین در تبریز
بر اساس تحقیقات به عمل آمده مهم ترین جاذبه های اقتصادی شهر تبریز برای مهاجران تازه وارد و ایجاد حاشیه نشینی به ترتیب عبارت هستند از : دست یابی به شغل بهتر ، کسب درآمـد بیشتر ، ارزانــی زمین و خانــه ، دسترسی به امکانات آموزشی ، دسترسی به امکانات رفاهی ، نزدیکی به محل کار. مهم ترین دافعه های اجتماعی و اقتصادی موجود در مبدا که سبب شده است تا مهاجران ، تبریز را به عنوان مقصد خود برگزینند عبارت هستند از : بیکاری در محل قبلی ، درآمد کم ، شغل نامناسب ، نداشتن زمین ، فرار از شرایط سخت زندگی ، عدم دسترسی به امکانات رفاهی و آموزشی ، وجود اختلافات قومی ، پایین بودن ارزش کار ، نبود زمینه برای خلاقیت و رشد شخصیت ، محیط بسته و ضعف ارتباطات فرهنگی .
حاشیه نشینی در تبریز به یک موضوع و سوژه عادی تبدیل شده است و افزایش روزافزون جمعیت و گسترش جغرافیایی تبریز در کنار عدم توازن توسعه شهری باعث شده نزدیک به ۵۰۰ هزار نفر حاشیهنشین بهصورت کاملا نامناسب، در خانههایی غیرایمن در این کلانشهر زندگی می کنند.
بعد از انقلاب این تغییر بزرگ در شهرها و مهاجرت بی رویه همچنان با بی توجهی مدیران روبرو بود و نگاه حاشیه ای به محلات ادامه داشت و سیل مهاجرت ها همچنان به شهر تبریز روانه می شد طوری که بیش از ۲۰ درصد مهاجران در فاصله سالهای ۱۳۶۵ تا ۷۵ وارد تبریز شده اند و اوج مهاجرت ها در سالهای ۷۴ و ۷۵ می بود.طرح جامع دوم شهر تبریز در سال ۱۳۷۴ و بعد از ۲۵ سال پس از طرح جامع اول شهر تهیه شد و در این طرح هم مسئله حاشیه نشینی به بررسی های تفصیلی موکول شد.
طرح جامع پهنه شمالی تبریز، طرحی که هرگز عملی نشد
در سال ۱۳۹۰ طرح جامع پهنه شمالی تبریز به تصویب رسید که برای نخستین بار یک راه عملی برای اصلاح بافت حاشیه نشین داده بود.
بر اساس این راه حل بایستی ساختمانهای روی شیبهای تند تخریب و برای ساکنان آن در نقاط دیگر شهر مسکن جایگزین داده شود و خانه های دیگر با کاربری مسکونی رسمی شوند.
اجرای این طرح کار بسیار بزرگی طلب می کرد که بزرگتر از توان شهرداری تبریز می نمود. در سال ۱۳۸۷ در دور دوم سفر رئیس جمهور وقت به تبریز مقرر شده بود سازمان مسکن و شهرسازی ۴۱ هکتار زمین برای اجرای این طرح به صورت علی الحساب به شهرداری تبریز واگذار کند اما این مصوبه هرگز اجرایی نشد.
۹۰ درصد خانه حاشیه نشینان تبریز غیراستاندارد هستند
یوسف محمدزاده، رئیس اداره بافت های فرسوده شهری سازمان راه و شهرسازی آذربایجان شرقی با اشاره به اینکه هم اکنون ۸۰ هزار خانوار در مناطق حاشیه نشین تبریز در شمال، جنوب و غرب تبریز زندگی می کنند، گفت: اکثر خانوارهای حاشیه نشین پر جمعیت هستند و طبق برآوردهای کارشناسی حدود ۴۰۰ هزار نفر از جمعیت تبریز را حاشیه نشینان تشکیل می دهند که در ۱۸ محله پر جمعیت در شمال و جنوب زندگی می کنند .
محمدزاده افزود: با بررسی کارشناسان شهرسازی و مسکن در وهله اول سه هزار خانوار حاشیه نشین در ضلع جنوبی اتوبان پاسداران به این مناطق منتقل خواهند شد که تاکنون ۱۲۰ میلیارد ریال برای آن هزینه شده است .
رئیس اداره بافت های فرسوده شهری سازمان راه و شهرسازی استان با اشاره به غیراستاندارد بودن خانه های این مناطق گفت: متاسفانه اکثر جمعیت حاشیه نشین تبریز در مناطق شمالی شهر استقرار یافته اند که ۹۰ درصد خانه های آنها غیر استاندارد ساخته شده است
اجرای طرح سولات در مناطق حاشیه نشین تبریز
رئیس کمیسیون شهرسازی شورای اسلامی تبریز نیز درباره معضل حاشیهنشینی در کلانشهر تبریز صحبت کرد و گفت: چندماه قبل نشستی در کشور مالزی با عوان نشست شهری دنیا به همت سازمان ملل برگزار شد و مهمترین بحث مطرحشده در آنجا، موضوع بدمسنکی در کشورهای جهان سوم بود.
بابایی اقدم ادامه داد: برخی ارتباطهایی با مرکز سازمان ملل در تهران برقرار کردیم و شهرداری تبریز برای همکاریهای مختلف اعلام آمادگی کرد و مقرر شد طرح «سولات» که برنامه ارزیابی و بهسازی مناطق حاشیهنشین است در تبریز اجرا میشود.
وی اولین گام برای بهبود وضعیت مناطق حاشیهنشین شهر را به رسمیت شناختن مالکیت اهالی حاشیه شهر دانست و اظهار کرد: بحث دوم این است که تمام کارهایمان را از دولت نخواهیم بلکه باید در این موضوع از بخش خصوصی و پیمانکاران و سازمانهای مردمنهاد و حتی دانشگاهها نیز استفاده کنیم.
خانههای ناامن برروی گسل تبریز
نزدیک به نیم میلیون نفر در مناطق حاشیه و سکونتگاههای غیررسمی کلانشهر تبریز ساکن هستند و مقایسه این آمار با جمعیت یک و نیم میلیون نفری این شهر، نشان میدهد که تقریباً یک سوم جمعیت تبریز در مناطق حاشیهنشین زندگی میکنند و بیتردید این معضل باید با توجه به موقعیت این کلانشهر در کشور و شهر اولینها به صورت جدی پیگیری و مرتفع شود.
به طور مشخص از این دست مناطق در پهنه شمالی حاشیهنشینی تبریز به وفور یافت میشود، در آن محدوده حدود ۳ هزار خانوار در وسعتی معادل ۴۸ هکتار زندگی میکنند که به دلیل استقرار و سکونت در مناطق پر خطر دامنه کوه «عون ابن علی» و در پهنه لرزه خیز همواره در معرض خطر هستند.
مجموع مساحت سکونتگاههای غیررسمی شناسایی شده استان را حدود ۳ هزار و ۵۶۴ هکتار می باشد این میزان معادل هفت درصد از مساحت سکونتگاههای غیررسمی شناسایی شده کشور بوده و جمعیتی حدود ۵۰۹ هزار و ۶۹۴ نفر که معادل هشت درصد از جمعیت ساکن در سکونتگاههای غیررسمی شناسایی شده کشور است، ساکن این مناطق هستند.
افزایش جاذبههای شهری و مشکلات اشتغال در روستا، ناکارآمدی نظام ساختاری مدیریت شهری، ضعف برنامههای توسعه ملّی و آمایش سرزمین و ضعف سیاستهای دولت و صنعتی شدنِ وابسته از جمله دلایل رشد اسکان غیررسمی در کلانشهر تبریز به شمار میروند.
عقب ماندگی در توسعه پایدار
سیمای نامطلوب شهر، پایین بودن سطح بهداشت عمومی و سلامتی، فقدان شغل رسمی و درآمد کافی، تراکم بالای جمعیتی، فقدان یا کم بودن امکانات آموزشی و رفاهی و پایین بودن سطح سواد و تحصیلات، اعتیاد، منبع و مرکز انحرافات و کجرویهای اجتماعی، معضلات و مشکلات فرهنگی، مسکن غیرقابل اطمینان در قبال حوادث طبیعی، پیامدهای روانشناختی، پیامدها برای مدیریت شهری و توسعه آثار منفی زیست محیطی و عقب ماندن از توسعه پایدار از جمله مشکلات پدیده حاشیهنشینی هستند.
توسعه روزافزون حاشیهنشینی و تعدد مشکلات آنها اجرای برنامهها و به کارگیری اقدامات لازم را میطلبد تا از پیشروی این ناهنجاریها در جامعه جلوگیری شود که یکی از این اقدامات اجرای طرح ساماندهی سکونتگاههای غیررسمی در کلانشهرهای کشور از جمله کلانشهر تبریز است.
