تونلهای تاریخی تبریز، از خیال تا واقعیت

 در طی سالیان اخیر، در میان برخی از همشهریان تبریزی سخن از وجود تونلهایی تـاریخی در دوران هـای قـدیم کـه چهار اثر تاریخی شنب غازان، ارک علیشـاه، مسـجد کبـود و ربع رشیدی را به یکدیگر متصل می کند می باشد. در همـین راستا نیز مطالب دیگری مبنی بر اینکه ایـن تونـل هـا راهـی برای فرار شاهان و نظامیـان بـوده و یـا اینکـه ایـن تونـل هـا همجنان وجود دارند ولـی سـازمان میـراث فرهنگـی اجـازه بازدید نمیدهد!!! مطرح می شـود.

 پـیش از هـر چیـزی لازم هست تا مختصری از تاریخچه و کاربرد این چهـار اثـر مـرور گردد:  ارک علیشاه در بین سالهای ۷۱۶ تا ۷۲۴ هجری قمـری با دستور تاج الدین علیشاه، وزیر اولجایتو سـاخته شـد. تـاج الدین علیشاه این بنا را بـه قصـد ارضـای حـس جـاه طلبـی خویش ساخته بود؛ به طوریکه دستور داده بود دهانه ی طاق این بنا دو گز (هر گز معادل ۱۰۴ سانتیمتر میباشـد ) بزرگتـر از دهانه تاق کسری ساخته شود(دهانه ی تـاق کسـری حـدود ۲۸ گز میباشد)، به دلیل اینکه این بنا با شـتاب سـاخته شـد در اندک زمانی تاق فرو میریزد. در دورههای بعدی از این بنا به عنـوان مسـجد و مدرسـه و در دوره قاجـار بـه عنـوان ارک حکومتی کاربرد داشته است. ربع رشیدی نیـز کـه مجموعـه بناهای آموزشی و خدماتی بوده در اوایل قرن هشتم هجـری با همت خواجه رشید فضل االله در نزدیکی شهر تبریز احداث شد. متاسفانه تاج الدین علیشاه بـه دلیـل کینـه ی شـدیدش نسبت به خواجه رشـیدالدین، بـر علیـه وی توطئـه کـرده و موجـب قتـل وی مـی گـردد و پـس از آن ربـع رشـیدی در کمترین زمان توسط عوام غارت میشود و فقط تپه ای از آن باقی میماند. مجموعه بناهای مسکونی شـنب غـازان نیـز در غرب تبریز ساخته شده بود و فاصلهای حدودا ۱۰ کیلومتری نسبت به ارک علیشاه تبریز دارد. اما مسـجد کبـود در سـال  870 هجری قمری در زمان حکومت قراقویونلوها و به دستور سلطان جهانشاه احداث شده و فاصـله ی حـداقل ۱۵۰ سـاله بین ساخت این مسجد و دیگـر آثـار یـاد شـده وجـود دارد . مسجد جهانشاه نیـز در زمـان سـاخت، در نزدیکـی یکـی از دروازه های شهر تبریز و در بخش بیرونـی آن سـاخته مـی  شود.

بنابه آنچه که گفته شد این آثار از لحاظ کاربری و فلسـفه ساخت، هیچ ارتباطی با یکدیگر نداشته و سـازندگان چنـین شایعاتی بدون مطالعه تاریخچه و کاربری این آثار، دسـت بـه داستان سرایی و خیالپردازی زده اند. چگونه ممکن اسـت در طی قرنهای اخیر که به وسعت شهر افزوده شـده و در طـی این شهرسازیها دهها بار سطح شهرخاکبرداری شده باشد و صد ها هزار تن بتن و مصالح افزوده شده باشد ولـی اثـری از ایــن تونــلهــا مشــاهده نشــده باشــد؟ متاســفانه برخــی از پژوهشگران خواسته و یا ناخواسـته هیـزم بـر آتـش چنـین شایعاتی میریزند و همین مسئله نیز بر صحت ایـن سـخنان بی اساس در بین عامه مردم می افزاید؛ چنانچـه یکـی از ایـن پژوهشگران از تبریز به عنوان شهر زیرزمینی! یاد مـی کنـد، به طوریکه در این اواخر سخن از حفر تـونلی مـا بـین محلـه امیرخیزی و ارک علیشاه توسط مجاهدین مشروطه به میـان آمده است!

 مسلما چنین سخنانی نمـی توانـد ارزش تـاریخی برای شهر تبریز داشته باشد؛ به نظر مـی رسـد طـرح چنـین سخنانی چیـزی جـز عـوام فریبـی نیسـت و انتشـار مطالـب نادرستی از این دست، تنها خیانت به تاریخ تبریز و فرهنـگ آذربایجان است.  البته لازم به ذکر است کـه در سـال هـای نـه چنـدان دور، قناتهای فراوانی در شهر تبریز وجود داشته که این قناتهـا در هر محله به صورت شبکهای به همدیگر متصل بودند کـه برخــی از بقایــای آن همچنــان موجــود اســت و بر خــی از هموطنان ممکن هست این قناتها را بخشی از این تونـل هـا تلقی کنند در صورتی که از این قناتها برای عبور و کنتـرل آبهای زیرزمینی استفاده می شده و در دوره مشروطه نیز از برخی از قناتهای موجود در بافـت مرکـزی شـهر و آن هـم برای مدت کوتاهی در مواقع اضطرار استفاده مـی شـده ولـی هیچ کدام از این شبکه های قنات به منظور کابردهای نظامی ساخته نشده اند.

 و سخن آخر اینکه؛ بهترین و مناسب ترین کار بـرای حفـظ ارزش های تاریخی و فرهنگـی یـک شـهر، حفاظـت از بـاقی ماندهها و نشانه هـای فرهنگـی فعلـی هسـت، ارزش تـاریخی شهر تبریز نه در تونل های مرموز خیالی و افسانهای بلکه در جدارههای تاریخی خیابان امام، کوچـه میـار میار، بازار تاریخی تبریز و دهها خانه قدیمی این شهر نهفتـه است و آنان که سودا و دغدغه فرهنگ و تـاریخ ایـن شـهر را دارند باید قدم در حفظ میـراث فرهنگـی، چـه مـادی و چـه معنوی، این شهر بردارند و در معرفی و پاسداری از آنها کوشا باشند؛ و امید اسـت کـه همـه همشـهریان در ایـن راه قـدم بردارند.