اظهارات بسیار مهم رهبر معظم انقلاب در جمع مسئولان و کارگزاران نظام حاوی محورهای متعددی بود که هر یک از آنها را باید به طور جداگانه مورد توجه و دقت قرار گیرد اما شاید مهم ترین بخش از اظهارات ایشان یادآوری مجدد «خطوط قرمز» مذاکرات هسته ای به تیم مذاکره کننده و افکار عمومی در فاصله یک هفته ای تا پایان ضرب الاجل ۱۰ تیر ماه بود، نکاتی که توجه در آنها نشان می دهد تا کنون هیچ یک از آنها بر اساس متن توافق ژنو، بیانیه لوزان و اظهارات مقامات ارشد تیم مذاکره کننده کشورمان عملیاتی نشده است و امید است تا در فرصت اندک باقی مانده، تیم مذاکره کننده هسته ای ایران بتوانند با اصلاح اشکالات موجود، توافق خوبی را رقم بزنند که در آن خطوط قرمز نظام رعایت شده باشد:
الف/ نپذیرفتن محدودیت های دراز مدت ۱۰ ساله
رهبر معظم انقلاب در این باره فرمودند: «آنها اصرار دارند بر محدودیّت بلندمدّت؛ ما گفتیم ما محدودیّت ده سال و دوازده سال و مانند اینها را قبول نداریم؛ ده سال یک عمر است؛ همه‌ی آنچه ما در این مدّت به دست آوردیم، در حدود ده سال طول کشیده است! بله، سابقه‌ی هسته‌ای در داخل کشور بیش از اینها است که بعضی اوقات هم گفته میشود در بعضی از بیانات، لکن در آن سالهای اوّل در واقع کاری انجام نگرفته بود؛ کار اساسی و عمده مال همین حدود ده پانزده سال اخیر است. محدودیّت ده‌ساله را ما قبول نداریم؛ ما مقدار سالهای معیّنی را که مورد قبول ما است به مجموعه‌ی هیئت مذاکره‌کننده گفته‌ایم که چه مقدار، محدودیّت را قبول کرده‌ایم، امّا تعداد سالهای محدودیّت را گفته‌ایم ده سال و دوازده سال و این چیزهایی که این حضرات میگویند قبول نداریم.»
اما تا کنون بر اساس گزاره برگ (فکت شیت) اولیه وزارخارجه جمهوری اسلامی ایران که در ۱۳ فروردین ۹۴ منتشر و ساعاتی بعد از سایت وزارتخارجه حذف شد و هم چنین اظهارات آقای عراقچی در ۳۱ فروردین ۹۴ در دانشگاه علامه طباطبایی، محدودیت ۱۰ ساله برای برنامه هسته ای ایران قطعی شده است. در این باره عراقچی اظهار داشت:
«با چشم اندازی که در مذاکرات وجود دارد بعد از ده سال محدودیت تولید ما می توانیم مراحل تکمیل غنی سازی را آغاز کنیم … ما در برابر داشته های خود اعتماد نسبت به برنامه هسته ای و صلح آمیز بودن آن را به غرب دادیم و لازم بود برای این اعتماد سازی محدودیت در تولید و برخی نظارت ها را بپذیریم. ما پذیرفتیم تا ۱۰ سال ظرفیت سانتریفیوژهایمان پنج شش هزار باشد و ۱۵ سال مرکز غنی سازی جدیدی تاسیس نکنیم و آب سنگین نسازیم.»
ب/ ادامه تحقیق و توسعه و نپذیرفتن محدودیت برای آن
در این باره نیز رهبر انقلاب تصریح کردند: «در همین مدّتِ محدودیّت هم که ما قبول میکنیم، کار تحقیق و توسعه و ساخت و ساز باید ادامه پیدا کند، که این هم از جمله‌ی خطوط قرمزی است که مسئولین محترم روی آن تکیه کردند؛ گفتند ما حاضر نیستیم از تحقیق و توسعه دست برداریم؛ حق با اینها است. در طول این سالهای محدودیّت هم، بایست تحقیق و توسعه ادامه داشته باشد.»
اما این در حالی است که بر اساس متن توافق ژنو، ایران تعهد داد که حد تحقیق و توسعه خود را فراتر از حد «جاری» انجام دهد:
Iran will continue its safeguarded R&D practices, including its “current” enrichment R&D practices, which are not designed for accumulation of the enriched uranium
ایران کارهای تحقیق و توسعه تحت پادمان خود شامل کارهای تحقیق و توسعه «جاری» غنی سازی خود را که با هدف انباشت اورانیوم غنی شده صورت نمی گیرد، ادامه خواهد داد.
لذ با وارد شدن عبارت current (جاری) در متن توافق ژنو، موضوع تحقیق و توسعه ایران در حالت جاری و فعلی باقی ماند و ایران تعهد داده که فعالیت های تحقیق و توسعه خود را بیش از میزانی که در حالت «جاری» و در حال اجرای آن بوده است انجام ندهد.
اما تاسف بار تر اینکه در بیانیه لوزان همین میزان نیز از حد «جاری» به یک جدول زمانی و سطح توافق شده کمتر و محدود شده تری تبدیل شد:
«تحقیق و توسعه غنی سازی در ایران بر روی ماشین های سانتریفیوژ بر اساس یک جدول زمانی و سطح توافق شده، انجام خواهد شد.»
Iran’s research and development on centrifuges will be carried out on a scope and schedule that has been mutually agreed
جالب آنکه اقای عراقچی دقیقا یک روز بعد از اعلام بیانیه لوزان در ۱۴ فروردین ۹۴ در برنامه گفتگوی ویژه خبری حاضر شد و ضمن اشاره به بخشهایی از محدودیت های تحقیق و توسعه ایران بر اساس مذاکرات لوزان گفت: «دو ماشین ما IR-۶ و IR-۸ در طول زمان مراحل تحقیق و توسعه را طی خواهد کرد و در یک زمان مشخصی به مرحله‌ای خواهد رسید که آماده تولید است.»
این در حالی است که اساسا فرآیند تحقیق و توسعه یک ماشین سانتریفیوژ از هر نسلی، فقط تولید یک نمونه از آن ماشین نیست. وقتی یک ماشین جدید سانتریفیوژ تولید و یک نمونه آن گاز دهی میشود، هنوز فرآیند تحقیقاتی آن کامل نشده است، مثل صنعت خودروسازی که وقتی یک نمونه آزمایشگاهی خودرو از یک مدل جدید تولید و تست میشود به معنی این نیست که کار تحقیقات آن خودرو کامل شده است بلکه باید ده ها نمونه از این خودرو تولید و در شرایط مختلف تست شده و بکارگیری شود تا فرآیند تحقیقات کامل شده و تولید صنعتی خودرو ممکن شود. به طور مشابه، برای ماشین سانتریفیوژ نیز باید اول یک نمونه ماشین جدید، سپس سری های ده و۲۰ تایی ماشین تولید و تست شود، سپس نوبت تست یک زنجیره کامل فرا می رسد و حتی بعضا باید چندین زنجیره را نصب و با هم تست کرد تا ماشین به ثبات و پایداری لازم برسد و فرآیند تحقیق و توسعه یک ماشین سانتریفیوژ خاص کامل شده و آماده تولید صنعتی شود.
ج/ لغو یکجانبه تحریم ها در روز «امضای توافق»
رهبر انقلاب در این باره نیز تصریح کردند: «تحریمهای اقتصادی و مالی و بانکی، چه آنچه به شورای امنیّت ارتباط پیدا میکند، چه آنچه به کنگره‌ی آمریکا ارتباط پیدا میکند، چه آنچه به دولت آمریکا ارتباط پیدا میکند، همه باید فوراً در هنگام امضای موافقت‌نامه لغو بشود؛ بقیّه‌ی تحریمها هم در فاصله‌های معقول [لغو بشود]. البتّه آمریکایی‌ها در زمینه‌ی تحریمها یک فرمول پیچیده‌ی چند لایه‌ی عجیب و غریبی را مطرح میکنند که اصلاً اعماق آن معلوم نیست؛ از انتهای آن چه در می‌آید.»
در این باره نیز اگرچه تا کنون رییس جمهور بارها تاکید کرده است که تحریم ها در روز «اجرای توافق» لغو خواهند شد نه «امضای توافق»، اما فارغ از اظهارات متعدد مقامات آمریکایی مبنی بر «تخفیف بعضی تحریم ها نه لغو همه آنها» توجه در بیانیه لوزان نشان می دهد قرار نیست چنین اتفاقی بیفتد، چنانچه در متن بیانیه لوزان خبری از لغو تحریم های آمریکا نیست بلکه تنها به تعلیق (cease) اجرای تحریم های ثانویه آمریکا، آن هم پس از تایید راستی آزمایی آژانس درباره تعهدات ایران اشاره شده است:
«ایالات متحده اجرای تحریم های مالی و اقتصادی ثانویه مرتبط با هسته ای را، همزمان با راستی آزمایی آژانس بین المللی انرژی اتمی از اجرای تعهدات کلیدی هسته ای ایران ، موقتا متوقف خواهد کرد.»
US will cease the application of all nuclear-related secondary economic and financial sanctions, simultaneously with the IAEA-verified implementation by Iran of its key nuclear commitments
این در حالی است که پیش از این بر اساس توافق ژنو قرار بر رفع تحریم های مرتبط با هسته ای ایران در چهار حوزه تجاری، تکنولوژی مالی و انرژی بود ولی همین موضوع در بیانیه لوزان نیز به تعلیق تحریم ها فقط در دو حوزه مالی و تجاری تنزل پیدا کرده است. در متن توافق ژنو آمده بود:
Comprehensively lift UN Security Council, multilateral and national nuclear-related sanctions, including steps on access in areas of trade, technology, finance, and energy, on a schedule to be agreed upon.
ولی در بیانیه لوزان با حذف دو قید انرژی و تکنولوژی از تحریم های مرتبط با هسته ای ایران، از لغو مشروط «اجرا و نه اصل آنها» توسط اتحادیه اروپا سخن گفته شده است:
The EU will terminate the implementation of all nuclear-related economic and financial sanctions
د/ رد مرجعیت آژانس به عنوان یک نهاد بی طرف
رهبر انقلاب در این باره نیز تاکید کردند: «ما با موکول کردن هر اقدامی به گزارش آژانس مخالفیم. ما به آژانس بدبینیم؛ آژانس نشان داده که هم مستقل نیست، هم عادل نیست؛ مستقل نیست زیرا تحت تأثیر قدرتها است؛ عادل نیست [چون] بارها و بارها برخلاف عدالت حکم کرده و نظر داده. به‌علاوه، اینکه بگویند “آژانس باید بیاید اطمینان پیدا کند که فعّالیّت هسته‌ای در کشور نیست” این یک حرف غیر معقولی است. خب، چه‌جور میشود اطمینان پیدا کند؟ اصلاً اطمینان پیدا کردن [یعنی چه]؟ مگر تک تک خانه‌ها و وجب به وجب سرزمین کشور را اینها بگردند!»
این در حالی است که در متن توافق ژنو خبری از تایید اقدامات ایران توسط آژانس نبود اما متاسفانه در بیانیه لوزان مرجعیت آژانس به عنوان تایید کننده اقدامات و تعهددات ایران پذیرفته شده و همانطور که در بند قبلی نیز ذکر شد شرط تعلیق تحریم های ثانویه آمریکا علیه ایران نیز مشروط به تایید و راستی آزمایی آژانس شده است: «ایالات متحده اجرای تحریم های مالی و اقتصادی ثانویه مرتبط با هسته ای را، همزمان با راستی آزمایی آژانس بین المللی انرژی اتمی از اجرای تعهدات کلیدی هسته ای ایران ، موقتا متوقف خواهد کرد.»
ه/ مخالفت با بازجویی از شخصیت ها و بازرسی های نامتعارف از کشور
رهبر انقلاب در این باره فرمودند: «با بازرسی‌های غیر متعارف هم بنده موافق نیستم؛ پرس‌وجوی از شخصیّت‌ها را هم به‌هیچ‌وجه قبول ندارم و موافق نیستم؛ بازرسی از مراکز نظامی را هم نمیپذیریم همچنان که قبلاً هم گفتیم.»
اما تا کنون با توجه به متن توافق ژنو و بیانیه لوزان که در هر دوی آنها از پذیرش و اجرای پروتکل الحاقی از سوی دولت ایران سخن به میان آمده است، عملا زمینه برای هر گونه نظارت نامتعارف و هم چنین بازجویی از شخصیت های علمی یا امنیتی کشور فراهم شده چرا که اساسا فلسفه پذیرش و اجرای پروتکل الحاقی رفع نگرانی های نامحدود و ناتمام طرف مقابل است و بدیهی است زمانی که این موضوع از سوی ایران پذیرفته شود، بسیاری از اماکن نظامی و افراد مختلف برای بازجویی آژانس مطرح خواهند شد که آن وقت در ازای نپذیرفتن درخواست آژانس برای دسترسی به این اماکن و افراد، طرف مقابل ادعا خواهد کرد همچنان نگرانی هایش بابت پرونده هسته ای ایران پابرجاست و از آنجا نیز که شرط تعلیق تحریم های آمریکا به تایید آژانس گره خورده است، عملا هیچ تحریمی حتی تعلیق نیز نخواهد شد.
نکته تاسف بار آنکه در متن بیانیه لوزان ضمن تاکید بر پذیرش و اجرای پروتکل الحاقی توسط ایران، تعبیر “enhanced access” نیز به کار رفته است که عملا زمینه برای دسترسی های بیشتر و فرا پروتکلی آژانس به اماکن و افراد در ایران را مهیا کرده است:
A set of measures have been agreed to monitor the provisions of the JCPOA including implementation of the modified Code ۳.۱ and provisional application of the Additional Protocol. The International Atomic Energy Agency (IAEA) will be permitted the use of modern technologies and will have enhanced access through agreed procedures, including to clarify past and present issues
«یک مجموعه اقدامات برای نظارت بر اجرای مفاد برجما (JCPOA) شامل کد اصلاحی ۳.۱ و اجرای پروتکل الحاقی (تا هنگام تصویب در مجلس) مورد توافق واقع شده است. به آژانس بین المللی انرژی اتمی اجازه داده خواهد شد تا از فن آوری های مدرن استفاده کند و به منظور روشن کردن موضوعات گذشته و حال، دسترسی های آژانس که روی رویه آن توافق شده تقویت خواهد شد.
۲. آیا حمایت های محکم رهبر انقلاب با تحقق نیافتن خطوط قرمز تا الان منافات دارد؟
در عین حال بخش مهم دیگر سخنان رهبر معظم انقلاب حمایت ایشان از تیم مذاکره کننده هسته ای کشور و «امین»، «غیور»، «متدین» و «شجاع» توصیف کردن آنها بود. هر چند ایشان در ادامه تاکید کردند که این مساله نباید مانع نقد عملکرد این تیم شود و آنها معصوم نیستند و خطا هم می کنند: «البتّه بنده نمیخواهم بگویم اینها معصومند؛ نه، معصوم نیستند؛ ممکن است انسان یک‌جاهایی در تشخیص، در عمل خطا هم بکند، امّا مهم این است که به امانت اینها و به دیانت اینها و به غیرت اینها و به شجاعت اینها ما اعتقاد داریم.»
لذا توجه در اظهارات ایشان نشان می دهد نقدهای کارشناسانه به عملکرد تیم مذاکره کننده هسته ای نه تنها تزاحمی با تدین، شجاعت، غیرت و امین بودن آنها ندارد بلکه اساسا انتقادات وارده به عملکرد دو ساله تیم مذاکره کننده در تناقض با هیچ یک از این صفات نیست، بلکه اهدف تمامی انتقادات رفع اشکالات موجود برای رسیدن به یک «توافق خوب» بوده است، لذا این بخش از سخنان رهبر انقلاب صراحتا نشان می دهد اگر کسانی در این مدت در لوای نقد تیم مذاکره کننده، آدرس غلط داده و به جای بحث کارشناسی، انتقادات را شخصی کرده اند باید توجه کند که اصل انتقادات وارده بر تیم مذاکره کننده نسبت به چگونگی عملکرد و نتیجه اقدام آنهاست، نه ویژگی های فردی آنها.
همچنین توجه در سخنان رهبر معظم انقلاب در حمایت از تیم مذاکره کننده و همزمان یادآوری خطوط قرمز مذاکرات که تا کنون هیچ یک از آنها عملی نشده است و انشالله در فرصت باقی مانده با تلاش تیم مذاکره کننده عملیاتی خواهد شد، نشان می دهد ایشان در سایه تدبیر خود مانع ایجاد هر گونه شکاف کاذب شده و ضمن افزایش سرمایه اجتماعی نظام، زمینه «بهانه جویی» و «مقصر یابی» برای به نتیجه نرسیدن مذاکرات را از بین برده اند چرا که اگر این مذاکرات به نتیجه ای نرسد، بدون تردید مقصر اصلی و ردیف اول آن آمریکاست که یک بار دیگر در عمل نشان داده در زیاده خواهی و زورگویی های خود هیچ حد یقفی ندارد. لذا امروز تیم مذاکره کننده هسته ای کشورمان بیش از هر زمان دیگری با پشتوانه حمایت رهبر معظم انقلاب فرصت دارد تا بارعایت خطوط قرمز، یک «توافق خوب» دست یابد و در این راه رهبر معظم انقلاب نیز لحظه ای از حمایت از تیم مذاکره کننده غافل نبوده اند، در غیر این صورت به نتیجه نرسیدن مذاکرات علتی جز زیاده خواهی آمریکا و بی منطقی طرف مقابل نداشته است و این درس بزرگی خواهد بود که در پس دو سال مذاکرات پی در پی با آمریکا برای ملت به دست آمده است.
نویسنده: امیرحسین ثابتی
