شعر و کلام منظوم همواره در بین ملل جهان یکی از نمادهای فرهنگی هویت ملی به حساب می آید. این مشخصه فرهنگی از وجوه ممیزه هویت ایرانی هم است. زیرا توجه به شعر و ادب به میزانی که در ایران وجود داشته و باعث آفرینش دهها و بلکه صدها شاهکار ادبی شده است درتمدنهای همجوار کمتر دیده می شود. عوامل متعددی در شکوفایی شعر وادب ایران دخیل بوده است که بررسی آن مجال دیگری می خواهد. شکل گیری صفویه و رسمیت تشیع در این دوره را بایستی دومین حادثه مهم در تاریخ و هویت ایرانی بعد از ورود اسلام به حساب آورد که توانست سرنوشت ایران را مستقل از دنیای مجاورش رقم زند.
در دوره صفویه ادبیات هم دچار تحولی مهم شد و با رسمیت تشیع، مرثیه سرایی اهل بیت(ع) به ویژه بعد ازسروده شدن ترکیب بند محتشم کاشانی گسترش فراوانی یافت. شعر فارسی هم در این دوره شاهد سبک جدیدی در خود شد که از آن به سبک هندی یا اصفهانی یاد می شود. با انتقال پایتخت صفویه از تبریز به قزوین و سپس به اصفهان موجب شد این شهر به کانون شعر وادب ایران تبدیل شود.
بامهاجرت تعداد زیادی از تبریزیان که در منابع به تبارزه شهرت یافتند تعدادی از ادبا و شعرا در این خاندانهای تبریزی پرورش یافتند که سرآمد ترین آنها صائب تبریزی است. گرچه وی در اصفهان نشو نما یافته است لیکن همواره به تبریزی بودن خود تاکید داشت. میرزا محسن تأثیر تبریزی از این دسته شاعران بعد از صائب است.
صائب در غزل سرایی سرآمد روزگار خود بوده است و تک بیت های ناب وی اغلب به ضرب المثل های رایج در فارسی تبدیل شده است. وی همچنین به آذری شیرین غزلیاتی هم سروده است، در قصیده سرایی هم دست توانایی داشته، در مدح مولای متقیان امیر مومنان علی (ع) قصاید متعددی دارد که عشق و اردات وی به خاندان نبی اسلام را ترسیم می کند.
مزار صائب در اصفهان است.گرچه از قراین و تصاویری که از آن در چند سال اخیرمنتشر شده به نظر وضع مناسبی ندارد. که باید مورد توجه قرار گیرد.
در سال ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ موسسه تاریخ وفرهنگ ایران دانشگاه تبریز به مدیریت روانشاد دانشی مرد دکترمنوچهر مرتضوی دو نسخه خطی دیوان صائب که به خط خود وی است ، بصورت نسخه برگردان(فاکس میله) منتشر کرده است. مشخصات این دو نسخه مهم که کمتر دیده شده به شرح زیر است:
دیوان صایب بخط خود شاعر، تبریز، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی موسسه تاریخ وفرهنگ ایران ،مهر ۱۳۵۶ انتشارات شماره ۲۹ سلسله متون فارسی شماره ۸
دیوان صایب بخط خود شاعر،تبریز، دانشکده ادبیات وعلوم انسانی موسسه تاریخ وفرهنگ ایران، مهر ۱۳۵۷،انتشارات شماره ۳۳ سلسله متون فارسی شماره ۹ خوشبختانه این آثار در موسسه تاریخ فرهنگ ایران به زودی بازچاپ خواهند شد.
طی سالهای بعدی پیرامون صائب و میراث ادبی وی مطالعات وپژوهشهای متعددی صورت گرفته است با این حال جای خالی برگزاری همایش های ملی و یا بین المللی بزرگداشت صائب تبریزی به خوبی دیده می شود و اگر مراودات فرهنگی بین دانشگاهی در ایران وجود داشت این امکان وجود داشت با همکاری موسسه تاریخ و فرهنگ دانشگاه تبریز که مدیریت آن با جناب دکتر پرغو است و گروه ادبیات دانشگاه اصفهان این همایش ملی یا بین المللی برگزار شود.
نویسنده: رحیم نیکبخت میرکوهی
