به گزارش تبریز بیدار،«معلم را به خانه ببرید»، «دور دنیا در ۷۰ ساعت»، «راهنمای کامل تمامی دروس راهنمایی»، «پاسخ تشریحی تمام پرسشهای کتاب»، «کتابهای خاکستری، آبی، بنفش ویژه جمعبندی کنکور» و… اینها بخشی از تبلیغات گسترده دیداری، شنیداری و تصویری کتابهای کمکآموزشی هستند که امروزه در ویترین اکثر کتابفروشیها و روی در و دیوار شهرها به وفور یافت میشوند.این کتابها حتی در کتابخانههای مدارس نیز خودنمایی میکنند.
تهیه این نوع کتاب ها در چند سال اخیر به یک امر عادی تبدیل شده است به طوری که تا چند سال پیش اگر دانش آموزان این کتاب ها را تهیه می کردند و معلم متوجه می شد با آن ها برخورد می کرد اما در حال حاضر خود معلم کتاب و حتی انتشارات و نویسنده آن را هم معرفی می کند و برخی در صورت تهیه نکردن این کتاب ها با دانش آموز برخورد می کنند.
این سیلاب که تا سالهای قبل محدود به مقطع متوسطه و کتابهای کنکور بود، امروزه به صورت سونامی و در تمامی مقاطع و پایههای تحصیلی از ابتدایی تا مقطع دکتری دیده میشود! ظاهر شکیل و داشتن تمامی سؤالات کتاب با پاسخ تشریحی باعث میشود دانشآموزان از همان آغاز تحصیل به حاضریخوری عادت کرده و تلاشی برای یادگیری مفهومی و عمیق دروس نکنند.
عدهای بر این باورند که همه کتابهای کمک آموزشی، حلالمسائل نیستند و تمرینات جانبی و توضیحات اضافی برای تقویت ذهن هستند. سؤال اینجاست به راستی کسانی که سالها برای تالیف کتابهای درسی وقت گذاشتهاند و اکثراً از قشر باسواد و دارای تحصیلات عالی هستند، به فکرشان نمیرسید که مثلاً پاسخ سؤالات را در انتهای کتاب چاپ کنند یا تمرینات بیشتری در کتاب بگنجانند؟
هر چند برخی از کتابهای درسی از نظر محتوا یا ساختار دارای ایراداتی هستند ولی باید بپذیریم در مجموع کتاب درسی برای تقویت ذهن دانشآموزان طبق استانداردهای آموزشی طراحی شدهاند و مضرات قرار دادن یک کتاب جانبی در کنار کتابهای درسی از مزایای آن بیشتر است. ماجرا زمانی شکل بغرنج تری به خود می گیرد که در رسانه ها از قول مسئولان و متخصصان وزارت آموزش و پرورش اعلام می شود که ۵۰ درصد از کتاب های کمک درسی موجود در بازار از شرایط استاندارد خارج هستند و استفاده کردن از آنها صرفا حفظ کردن را به جای یادگیری مفهومی و عمیق ملکه ذهن دانش آموزان می کند.
دلایل افزایش کتابهای کمک آموزشی
واضح و مبرهن است که مساله آموزش و بهره مندی از سواد و دانش در عصر حاضر جزء جدایی ناپذیر و لاینفک بشر امروزی است و خانواده ها سعی می کنند تمام تلاش خود را بکنند تا فرزندان آن ها بتوانند مدارج بالای علمی را طی کنند، در این راستا تا می توانند انواع واقسام کتب کمک آموزش را تهیه ودر اختیار فرزندان خود قرار می دهند که آن ها بتوانند در امر تحصیل خود موفق باشند.
از طرفی تعداد بالای خانوادههایی که درگیر بحث مدرسه و آموزش هستند برای عدهای وسوسهانگیز است و این سوداگران نگاه اقتصادمحور به این جمعیت کثیر دارند و سعی میکنند بدون توجه به تبعات یا عواقب فعالیتها و اقداماتشان از این خوان گسترده ارتزاق کنند!
اماایراد کار آن جاست که در راه آموزش و پرورش کودکان، نوجوانان و جوانان یک کشور سهم کتاب های «کمک آموزشی»، «کمک درسی»، «آموزش گام به گام»، «معلم خود باشید» و … بیشتر از رد پای معلمان و آموزشگاه های پرورش دهنده آینده سازان هر کشور دیده می شود.
مضرات استفاده از کتابهای آموزشی
هر چند تبلیغات دامنهدار و شبانهروزی این قبیل کتب از طریقه رسانه ملی، جراید و بنرهای مختلف این باور را در ذهن خانوادهها پدید میآورد که استفاده از آنها یک ضرورت محتوم آموزشی است ولی تجربه و مشاهدات معلمان در سطوح مختلف نشان داده که آسیبهای آموزشی این کتابها از منافع سطحی و کم عمق آنها بیشتر است.
بخشی از مضرات استفاده از این کتابها به شرح زیر است:
تحمیل مطالب اضافی به دانشآموزان و اخلال در فرآیند تعلیم و تربیت، ایجاد دوگانگی در امر آموزش، وجود سؤالات غیر استاندارد، طراحی و تدوین بر پایه حافظهمحوری، جلوگیری از تفکر و محدود کردن فرصت کشف مسائل، عدم توجه به معیارهای کتاب اصلی، عدم توجه به یادگیری عمقی و مفهومی، القای حس عدم توانایی در یادگیری به علت حجم زیاد مطالب در برخی از این کتابها، ایجاد حس راحتطلبی و حاضری خوری در دانشآموزان، آزمونمحور بودن و تدوین بر اساس یادگیری سطحی و تک بعدی، عادت کردن دانشآموزان به حل مسائل به یک شیوه (به نحوی که اگر شکل سؤال عوض شود، دانشآموز قادر به پاسخگویی نخواهد بود)، و تبعات جانبی نظیر توجه به قرعهکشیهای این کتابها، ایجاد رقابت کاذب و پنهان دانشآموزان برای خرید این کتابها و مشکلات مالی برخی دانشآموزان که قدرت خرید این کتابها را ندارند، تنها بخشی از آسیبهای چند لایه اینگونه کتابها میباشند.
مدرک گرایی وعلاقه ی خانواده ها به موفقیت فرزندان خود عامل استقبال آن ها از کتب کمک آموزش است
یکی از معلمان درباره ی استفاده از کتب کمک آموزشی در گفت وگو با تبریز بیدار اظهار می کند: مدرک گرای نقطه ی شروع برای استفاده از کتب کمک آموزش بود! وقتی والدین دانش آموزان تصمیم گرفتند که به هر قیمتی و با هر روشی فرزندانشان مدارج علمی را بپیماید وبتواند در امر تحصیل موفق باشند رو به سوی کتب کمک آموزش آورند از طرفی تبلیغاتی که صورت گرفت این باور را القا کرد که بدون استفاده از این کتاب ها احتمال موفقیت خیلی کمتر می گردد.
علی عزتی کارشناس و مولف کتاب های درسی آموزش در گفتگویی که با ایرنا اظهار می کند: مساله مهر تائید استاندارد بر کتاب های کمک آموزشی موجود در بازار توسط آموزش و پرورش است مساله ی مهمی است که در صورت اجرا سبب می گردد به صورت خودکار کتاب هایی که موفق به دریافت این مهر استاندارد نشوند از بازار کتاب جمع آوری شوند و دیگر شاهد حضور گسترده کتاب های کمک آموزشی غیر استاندارد در مدارس و آموزشگاه های کشور نباشیم
این کارشناس و مولف کتاب های درسی آموزش و پرورش یادآور شد: مهمترین نکته به این امر باز می گردد که با عنایت شورای عالی انقلاب فرهنگی ترتیبی اتخاذ شود که صدور پروانه چاپ کتاب های کمک آموزشی و کمک درسی که بر عهده ارشاد است، در وظایف آموزش و پرورش تعریف شود تا کارشناسان این وزارتخانه با دانش و سطح آگاهی خود با تائید استاندارهای کتاب های کمک آموزشی تنها به آن دسته از آثاری اجازه چاپ دهند که می توانند در راه رشد دانش آموزان مفید واقع شوند. ناگفته پیداست که اگر این کارها صورت پذیرد ریشه گسترده و پهناور شده کتاب های غیر استاندارد و مضر کمک آموزشی در بدنه سیستم آموزش و پرورش کشور خشکیده خواهد شد.
فشار مضاعف به خانواده ها
«فردی» مادر یک دانش آموز با اشاره به داشتن ۳ فرزند محصل تاکید می کند: هزینه های لوازم التحریر ومدرسه برای فرزندانم از یک سو و ارائه فهرست بلند بالایی از کتاب های کمک درسی برای هر یک از دروس از طرف دیگر فشار مضاعفی را بر خانواده ام تحمیل کرده است. وی ادامه می دهد: گاهی اوقات تکالیف درسی فرزندانم به علاوه انجام مسائل کتاب های کمک درسی آن قدر زیاد است که احساس می کنم تمام وقت آن ها به جای اینکه صرف یادگیری گردد صرف انجام تکالیف می شود.
نسرین مصطفایی روان شناس تربیتی در گفت وگو با تبریز بیدار با اشاره به اثرات نا مطلوب کتب کمک آموزشی اظهار داشت : متاسفانه امروزه شاهد هستیم که معلمان دانش آموزان را مجبور به تهیه ی کتب کمک آموزشی می کنند این در حالی است که با این کار هم هزینه ی زیادی به دوش والدین گذاشته می شود، از طرفی قدرت خلاقیت نیز از دانش آموزان گرفته می شود. این در حالی است که یکی از اهداف مهم نظام آموزش و پرورش رشد استعدادها و خلاقیت است و لازم است دانش آموزان به تفکر وادار شوند و تفکر نیز زمانی حاصل می شود فرد با مسئله و مشکل جدیدی مواجه شود و در صدد حل آن برآید.
وی افزود: نکته ی مهم دیگری که باید مد نظر قرار گیرد این هست که تمام کتب کمک آموزشی موجود در بازار استاندار نیست بنابرین استفاده ی دانش آموزان از آنها ممکن است در روند آموزش آن ها اختلال ایجاد کند.
این روان شناس خاطر نشان کرد با توجه به بازنگری و به روز شدن کتاب ها ، محتوای آموزشی غنی به نیاز علمی دانش آموزان توجه شده است بنابراین ضرورتی ندارد اولیا هزینه های سنگینی را برای خرید کتاب های کمک آموزشی که بیشتر با رویکرد پاسخ گویی به سؤال های طراحی شده است، متحمل شوند.
سخن آخر
هر چند تفاوت در استعداد و تواناییهای ذهنی دانشآموزان، گستره وسیع دانش و به روز بودن فرآیند تولید دانش در حوزههای مختلف این باور را در ذهن ایجاد میکند که تنها بسنده کردن به کتابهای درسی، مانع رشد استعدادهای بالقوه دانشآموزان مستعد میشود و حقیقتاً نیز چنین است، ولی این خلاً علمی و نیاز به محتوای جدید را میتوان با «منابع کمک آموزشی مناسب و استاندارد» مثل مجلات علمی، سیدیها و بستههای کمک آموزشی استاندارد، همچنین تجهیز آزمایشگاه و کتابخانه مدارس یا شرکت در برنامههای کانونها، پژوهشسراها و مؤسسات خلاقیت پر کرد و نیازی به سنگین کردن کیفهای دانشآموزان با کتابهای رنگارنگ و قطور نیست.
متأسفانه بعد از توسعه و فراگیر شدن یک جریان در جامعه مبارزه با آن مقوله به شدت دشوار میشود و افرادی زیادی که در این سیستم ذینفع هستند، سنگاندازی میکنند. تجربه نشان داده که اگر از همان ابتدا در خصوص جلوگیری از یک رخداد اقدام نشود، بعد از همگانی شدن آن، مقابله با آن بسیار دشوار و در مقاطعی نشدنی است تهیه کتاب های کمک آموزشی توسط بسیاری از دانش آموزان به نوعی قانون تبدیل شده و جزو یکی از اصلی ترین لوازم محسوب می شود.
